Reactie van Renier Nijskens, voorzitter en Baudouin Peeters, directeur van URBA.
Ben Affleck. (c) Reuters
KONING LEOPOLD II EN DE ONAFHANKELIJKE STAAT CONGO
De Raad van Bestuur van de Koninklijke Belgisch-Afrilaanse Unie (www.urba-kbau.be), de opvolger van UROME-KBUOL, heeft via de pers vernomen dat het project voor de productie en regie van een film over de nalatenschap van koning Leopold II in de Onafhankelijke Staat Congo (EIC) nieuw leven is ingeblazen.
We hopen dat het team dat verantwoordelijk is voor de voorbereiding van dit zeer controversiële onderwerp (zie het artikel van MIKE FLEMING JR van donderdag 12 september 2013) sinds 2013 in staat is geweest om betrouwbare, zo niet echt wetenschappelijke, informatie over het onderwerp te verzamelen.
Als er geen betrouwbare gegevens zijn verzameld, kunnen we alleen maar hopen dat er onpartijdige deskundigen worden ingeschakeld om een waarheidsgetrouw verhaal op te bouwen, in tegenstelling tot het soort documenten vol ongegronde beschuldigingen die zo vaak worden gepubliceerd door de horde antikoloniale ideologen.
Als je meer wilt weten over de Onafhankelijke Staat Congo, raden we je ten zeerste aan om de 15 artikelen van Frederick Starr te lezen die van 20 januari tot 3 februari 1909 in de Chicago Tribune verschenen (http://www.gutenberg.org/files/50567/50567-h/50567-h.htm).
Deze Amerikaanse antropoloog, een zelfverklaard antikolonialist, bracht 13 maanden door in het Congobekken om voor zichzelf de beschuldigingen aan het adres van Koning Leopold II te verifiëren.
Sinds het begin van de anti-Leopold II campagne, die ontstond in het Verenigd Koninkrijk in 1895/1910, hebben bonafide historici zoveel gepubliceerd dat hun bijdragen niet langer genegeerd kunnen worden. Helaas aarzelen te veel pseudo-historici en zelfs echte, maar ideologisch bevooroordeelde historici niet om de waarheid geweld aan te doen en een gemanipuleerde geschiedenis uit te vinden.
Als antwoord op dit kwaad heeft onze vereniging onlangs een boekje gepubliceerd met de titel “Regard sur le passé” (Kijkend naar het verleden) met een bloemlezing van genegeerde feiten en “verontrustende” getuigenissen van neutrale waarnemers uit verschillende landen. Vier van onze leden hebben ook een boek gepubliceerd dat gebaseerd is op bewijzen en feiten: “Le Congo au temps des Belges”. Une réalité qui dérange. Bilan et réalisations (1885- 1960)”, (Editions Dynamedia, Brussel, 2019). Dit boek weerlegt de leugens die onophoudelijk worden verspreid in de lastercampagne, die oorspronkelijk werd gelanceerd in het Verenigd Koninkrijk en werd overgenomen in de VS (in een latere paragraaf leggen we de oorsprong van deze campagne uit).
Hier volgen enkele feiten over onderwerpen die systematisch aan bod komen wanneer de kwestie van de Onafhankelijke Staat Congo ter sprake komt:
1. Onpartijdige historici zijn het erover eens dat de bevolkingsafname die toen werd vastgesteld, te wijten was aan verschillende oorzaken, waaronder ziekten (slaapziekte, pokken, malaria, enz.), slechte hygiëne, wijdverspreide hongersnood en vooral onophoudelijke stammenoorlogen, met het daaraan inherente wijdverspreide kannibalisme en, last but not least, de handel in slaven uit het Oosten die eeuwenlang werd bedreven door de Arabisch-Swahili, zoals Rumalisa, Rashid en Tippo Tip. Hoewel de misdaden van bepaalde individuen in verband met de rubberhandel onbetwistbaar zijn en veroordeeld moeten worden, kan zeker niet worden gesteld dat ze een beslissende invloed hebben gehad op de decimering van de bevolking.
2. Als de rijke koning van de op één na grootste industriële macht ter wereld in die tijd, en één van de enige staatshoofden in de geavanceerde westerse wereld zonder kolonie, wilde Leopold II zich scharen achter zijn gelijken die allemaal koloniale rijken hadden. Na verschillende mislukte pogingen in verschillende delen van de wereld, richtte Koning Leopold II zijn vizier op het Congobekken. De Belgische regering zelf wilde helemaal geen koloniale mogendheid worden en het Belgische parlement steunde de persoonlijke inspanningen van de koning om een onafhankelijke staat in Centraal-Afrika te creëren slechts met tegenzin. De vorst streefde dit doel op eigen houtje na en hoopte altijd dat deze staat op termijn een realiteit zou worden voor het Koninkrijk België. Zijn echte doel was om zijn macht binnen de groep van geavanceerde naties te vergroten, om zijn Onafhankelijke Staat Congo te pacificeren door een einde te maken aan de onophoudelijke stammenoorlogen en de daaruit voortvloeiende wreedheden, zoals kannibalisme, vergiftiging, mensenoffers en verminking, en om de Arabisch-Swahili slavenhandelaars uit te schakelen die de bevolking van het oostelijke deel van het land decimeerden.
3. Met behulp van een zeer slimme diplomatieke strategie slaagde hij erin de andere koloniale mogendheden ervan te overtuigen hem een staat te laten stichten in het stroomgebied van de Congo-rivier in ruil voor een belofte om vrije handel voor alle naties toe te staan, de slavernij uit te roeien en beschaving in te voeren; het Verdrag van Berlijn van 1885 is in dit opzicht absoluut duidelijk. Koning Leopold werd de soeverein van de Onafhankelijke Staat Congo dankzij de diplomatieke erkenning van alle grote staten uit die tijd. Er zijn nooit plannen geweest om een militaire expeditie te organiseren om de Congostammen te “onderwerpen”. Na de internationale erkenning machtigde het Belgische parlement Leopold II om naast koning der Belgen ook op persoonlijke titel soeverein te zijn van de Onafhankelijke Staat Congo (dit was in die tijd gebruikelijk). Het onderscheid is belangrijk en alle officiële documenten die door Leopold II werden ondertekend, dragen de dubbele vermelding: “Leopold, Koning der Belgen en Soeverein van de Onafhankelijke Staat Congo”. De regering van het Koninkrijk België had geen enkele inspraak in het beheer van de Onafhankelijke Congostaat door Leopold II en draagt dus geen enkele juridische verantwoordelijkheid voor de periode van de Onafhankelijke Congostaat.
4. Nadat hij was erkend als soeverein van de Onafhankelijke Staat Congo, begon hij onmiddellijk met het grootscheepse proces van pacificatie en ontwikkeling, waarbij hij al zijn energie en eigen geld stak in de uitvoering van enorme infrastructuurwerken om dit uitgestrekte grondgebied te ontsluiten en vooruitgangsfactoren in te voeren: de oprichting van een netwerk van bestuurders en buitenposten, de organisatie van de Force Publique, de komst van missionarissen met hun onderwijsprogramma’s, de aanleg van een uitgebreide vervoers- en communicatie-infrastructuur, zoals de spoorweg van Matadi naar Léopoldville en de ontwikkeling en exploitatie van waterwegen met een grote vloot stoomschepen, de exploratie van de mijnbouwsector, enz. Om dit alles in recordtijd te realiseren, zag hij zich in 1890 genoodzaakt om zijn enorme persoonlijke investeringen aan te vullen met een lening van 25 miljoen goudfrank van de Belgische regering.
5. In de allereerste officiële wettelijke bepaling, de “Ordonnance” van 1 juli 1885, gepubliceerd in het Bulletin officiel de l’Etat no. 1 (pagina 30), werd de grondkwestie duidelijk als volgt gedefinieerd: “Artikel 2. Niemand heeft het recht om braakliggend land zonder titel te bezetten, noch om de inboorlingen het land dat ze bezetten te ontnemen; braakliggend land moet worden beschouwd als eigendom van de staat“. Dit is een gevestigde praktijk in andere koloniale gebieden: zie de “Crown Lands” in het Britse Rijk. En het principe van staatseigendom van braakliggend land garandeerde dat de inheemse bevolking beschermd zou worden door het behoud van hun grondgebied.
6. De verschillende stammen mochten leven volgens hun eigen gewoonten en cultuur. Alleen praktijken die als onmenselijk werden beschouwd waren verboden, zoals kannibalisme, verminking, het begraven van een dood stamhoofd met zijn levende vrouwen en het doden van bedienden.
7. Het is waar dat jonge mannen werden gevorderd om de Force Publique te versterken en geleidelijk de paar duizend West-Afrikaanse huurlingen te vervangen die in de beginjaren werden ingehuurd, en dat de stamhoofden de arbeidskrachten moesten leveren die nodig waren om de wegen te onderhouden, te overdragen en te kanoën, economische activiteiten te ontwikkelen en producten te leveren voor de export, zoals rubber en ivoor. De introductie van een werkcultuur voor mannen, in samenlevingen waar traditioneel alleen vrouwen verantwoordelijk waren voor werk, was op zichzelf al een zeer moeilijke ontwikkeling. De oprichting van de Force Publique had niets te maken met de inzameling van rubber, die voornamelijk in handen was van privébedrijven. De Force Publique werd vooral ingezet in de anti-slavernijcampagnes tegen de Arabisch-Swahili. Men mag niet vergeten dat de Force Publique slechts 6.051 manschappen telde in 1892, 10.294 in 1895, 14.799 in 1900 en 15.908 in 1905, waarvan de hoge Belgische officieren altijd maar een kleine minderheid vormden.
8. Aangezien enerzijds de ambtenaren van de administratie, die weinig talrijk waren, zeer machtig waren en weinig controle hadden en anderzijds de handelaars en bedrijven die grote concessies bezaten winst wilden maken om hun activiteiten te behouden en uit te breiden, werden er inderdaad verschillende wreedheden en brutale misbruiken begaan. Het gebruik van lokale “schildwachten” om toezicht te houden op de rubberinzameling en het systeem van bonussen voor officiële inzamelaars leidden ontegensprekelijk tot misbruiken. Maar dit was geen systematische of opzettelijke manier van werken en zeker niet de bedoeling van de koning: al in 1896 richtte hij een “Commissie voor de Bescherming van de Inheemse Bevolking” op, samengesteld uit vertegenwoordigers van christelijke religieuze ordes en Amerikaanse Baptistenmissionarissen en belast met rechtstreekse communicatie met de gouverneur-generaal. In juli 1904, toen de rapporten over nieuwe misstanden met angstaanjagende elementen binnenkwamen, besloot hij een Internationale Onderzoekscommissie naar het gebied te sturen, die na vier maanden van intensieve contacten een zeer openhartig rapport uitbracht met een lange lijst van hervormingen. Het vernietigende rapport werd integraal gepubliceerd in het officiële staatsblad van de Onafhankelijke Staat Congo (in tegenstelling tot wat gebruikelijk was in andere koloniale staten). De koning keurde ze zonder voorbehoud goed en zette ze om in niet minder dan vierentwintig uitvoeringsbesluiten met corrigerende maatregelen (volledige tekst van het verslag: zie www.kaowarsom.be/documents/BOC/BOEIC1905.pdf, pp 145-299). De resultaten waren zo verbluffend dat een plaatselijk opperhoofd, Manangana van Avakubi, in een smakelijke boodschap aan een Zweedse officier (Eskill Sundhagen) de geboekte vooruitgang als volgt erkende: ” In de tijd dat de Arabieren over ons land heersten, namen ze ons, onze vrouwen en onze kinderen als slaven. Ze verbrandden onze dorpen. De blanke man verbrandt nooit dorpen en als we hem kippen of bananen brengen, betaalt hij ons goed. Hij betaalt ons ook eerlijk voor de mupira (rubber) die we verzamelen. De blanke man heeft een einde gemaakt aan de slavernij… Maar wij zwarten willen nog steeds dat de blanken naar huis gaan, want wij moeten de wegen onderhouden en we kunnen niet langer vechten met de naburige stammen en onze gevangenen opeten, want als we ze opeten, hangen we!
9. Wat betreft het diepgewortelde verhaal van “afgehakte handen”, de gewoonte om de handen van dieven af te hakken en vijanden te verminken was een lokale gewoonte (die nog steeds voorkomt in huidige conflicten in Afrika). Het afhakken van de handen van dieven werd eeuwenlang in Afrika geïntroduceerd door de Arabisch-Swahili en was gebaseerd op de islamitische Sharia-wetgeving, maar de gewoonte verspreidde zich naar andere stammen, zoals de Afro-Amerikaanse Sowell heeft verklaard. Het eerste wetboek van strafrecht dat Leopold II in 1888 invoerde, verbood deze wrede praktijk streng. Het rapport van de “Onderzoekscommissie” uit 1905 is in dit opzicht absoluut duidelijk.
10. De inkomsten uit de verkoop van rubber droegen hoofdzakelijk bij tot de financiering van het ontwikkelingsbudget van de Onafhankelijke Staat Congo en tot de terugbetaling van de zware schulden van de Koning; ze verhoogden niet zijn immens persoonlijk fortuin vóór de koloniale periode. Eén week van de rubberproductie ging naar de staat als een vorm van belasting; de inkomsten van de andere drie weken van de maand gingen naar de tapper zelf.
Het is waar dat de koning de inkomsten uit de rubberhandel in België gebruikte voor een aantal bekende architecturale projecten, die nu bekritiseerd worden. Maar in die tijd was het gebruikelijk dat alle koloniale mogendheden grote architecturale projecten ontwikkelden met behulp van koloniale inkomsten.
11. België (Onafhankelijke Staat Congo/Belgisch Congo) was de enige koloniale mogendheid die nooit slavenhandel dreef. De inheemse volkeren werden niet tot slaaf gemaakt, maar bevrijd van de barbaarse slavenhandel onder leiding van de Arabisch-Swahili die verantwoordelijk waren voor onuitsprekelijke wreedheden. Het bestuur van de Koning slaagde erin om vreedzame betrekkingen te ontwikkelen met de meeste stammen en om met de Force Publique – een strijdmacht die geleidelijk aan bestond uit inheemsen en in de beginjaren werd geleid door officieren van verschillende Europese nationaliteiten, alvorens uitsluitend door Belgen te worden geleid – een pacificatie tot stand te brengen over bijna het hele uitgestrekte grondgebied (zelfs in 1905 bedroeg de totale aanwezigheid van niet-inheemsen in de EIC slechts 2.511 mensen, waaronder 1.410 Belgen. De overgrote meerderheid van deze Belgen was actief in administratie, handel, religieuze missies en de privésector).
12. Sommige auteurs aarzelen niet om zonder enig bewijs te beweren dat het regime van Leopold II verantwoordelijk was voor de dood van miljoenen Congolezen. Deze bewering is gewoon een herhaling van de beschuldiging van genocide, die nooit bewezen is bij gebrek aan statistieken en kennis over de omvang van de bevolking in 1885, toen de Onafhankelijke Staat Congo werd opgericht.
Het is algemeen bekend dat Stanley de omvang van de inheemse bevolking schatte op basis van een zeer beperkt aantal waarnemingen langs de Congostroom en van dubieuze berekeningsmethoden voor extrapolatie die meerdere fouten bevatten. In feite kan niemand, zelfs vandaag de dag niet, betrouwbare cijfers geven. Men kan zich afvragen waarom zoveel verschillende groepen mensen die tussen 1885 en 1908 in de Onafhankelijke Congostaat aankwamen (missionarissen die zich in verschillende regio’s van Congo vestigden, ingenieurs, bestuurders, enz.) nooit aan de alarmbel trokken over deze kwestie, terwijl ze alleen door Angelsaksische en Scandinavische protestanten systematisch werd versterkt en benadrukt en niet werd ondersteund in de conclusies van de Onafhankelijke Onderzoekscommissie.
Het is vermeldenswaard dat de oprichting van de Onafhankelijke Staat Congo het resultaat was van een diplomatieke campagne en niet van een bloedige militaire verovering zoals bijvoorbeeld het geval was bij de Spaanse koloniën of de oorlog tussen het Amerikaanse leger en de inheemse indianenstammen die van hun land werden beroofd en opgesloten in zogenaamde reservaten.
Het kan ook interessant zijn om te kijken naar de misstanden die schering en inslag waren in onze eigen ‘verlichte’ Amerikaanse en Europese samenlevingen van die tijd (kinderarbeid, uitbuiting van arbeiders, enz.).
Waarom deze anti-Koning Leopold II / anti-Belgische lastercampagne? De Britse agenda!
Op de Conferentie van Berlijn toonde geen enkele koloniale mogendheid interesse in het Congobekken. Pas later bleek dat dit uitgestrekte gebied veel interessanter was dan aanvankelijk gedacht en dat de vertegenwoordigers van de koloniale mogendheden op de Conferentie van Berlijn waren misleid door Belgische diplomaten. De Britten en Fransen maakten zich echter geen zorgen, omdat ze ervan overtuigd waren dat de Belgische nieuwkomers op het koloniale toneel sowieso niet in staat zouden zijn om dit uitgestrekte gebied te beheren. Maar toen uiteindelijk bleek dat de koning en zijn regering hun beloften nakwamen, moesten de Belgen op de een of andere manier uit de weg geruimd worden, zodat het Congobekken verdeeld kon worden onder de andere koloniale machten. Wat is een betere manier om de Belgen te verdrijven dan een lastercampagne?
Toen handelaars uit Liverpool het centrum van de handel in koloniale producten geleidelijk zagen verschuiven naar Antwerpen, steunden ze de lastercampagne van E.D. Morel’s Association for the Reform of the Congo. Morel, van oorsprong een bewonderaar van de Belgische kolonisatie (” Het werk dat de Belgen in tropisch Afrika hebben verricht, is vergelijkbaar met dat van elke andere natie …Ondanks het gedrag van een half dozijn schurken die in elk land onder de zon te vinden zijn, hebben de Belgen iets om trots op te zijn. We kunnen hen niet volledig recht doen “) zou later toegeven dat hij in zijn actie tegen kolonisatie in het algemeen de grote mogendheden niet durfde aan te vallen, vooral niet de Britten en de Fransen (hij had beide nationaliteiten) en de zwakste schakel in de keten moest aanvallen.
Sommige protestantse missionarissen hadden ook een wrok tegen Koning Leopold II omdat de Koning in zijn zoektocht naar beschaving sterk leunde op katholieke missionarissen. De protestantse missies daar voelden zich aanvankelijk gekrenkt door wat zij (waarschijnlijk terecht) zagen als vriendjespolitiek tegenover de katholieke missies.
Voor andere koloniale machten was de lastercampagne tegen Leopold II ook een welkome afleiding. Is het niet interessant om op te merken dat de campagne min of meer samenviel met de censuur van Savorgnan de Brazza’s (tot voor kort verborgen) rapport uit 1905 over de situatie in Frans Congo? Met de Duitse genocide op de Nama- en Herrero-volkeren? En met het Britse gedrag tijdens de Boerenoorlog?
In 1904, moe van de beschuldigingen van ernstig wangedrag tegen Belgische officieren in het Verenigd Koninkrijk, vroeg Koning Leopold II om een aanklacht wegens smaad in te dienen voor een Londense rechtbank. De Britse beklaagden (Burrows en Everett) werden veroordeeld wegens smaad omdat ze hun beschuldigingen niet konden bewijzen. Deze zaak, die een enorme impact had in het Verenigd Koninkrijk, maakte een einde aan de lastercampagne van die tijd.
De Britse consul Roger Casement bracht, op uitnodiging van een Amerikaanse missionaris, terug wat hij beschreef als “onweerlegbaar bewijs van Belgische wreedheid”. Hij had een levende persoon gevonden (de enige echte) die beweerde dat zijn hand was afgehakt door een Congolese soldaat. Later werd echter vastgesteld dat de onfortuinlijke jongeman had gelogen omdat zijn hand klinisch was geamputeerd na een infectie veroorzaakt door een dierenbeet. Opgemerkt moet worden dat de betrouwbaarheid van Casement nogal twijfelachtig was. Deze Ierse diplomaat werd uiteindelijk door de Britten opgehangen wegens verraad.
13. De soevereine rechten van koning Leopold over Congo werden in 1908 met een nipte meerderheid in een verdeeld parlement overgedragen aan België, omdat de Belgische zakenelite daar helemaal niet in geïnteresseerd was en de voorkeur gaf aan haar investeringen in China, Rusland, Egypte en Zuid-Amerika! Maar de Belgische regering nam snel haar verantwoordelijkheid en de fundamentele rechten van het Congolese volk werden versterkt (cf. het “Koloniaal Handvest” gepubliceerd in het Bulletin Officiel du Congo Belge nr. 1).
De Belgische staat zorgde voor de verdere ontwikkeling van dit uitgestrekte grondgebied, 80 keer zo groot als het zijne, en vestigde overal de “Pax Belgica”, tot aan de landsgrenzen. Dit legde de basis voor een buitengewoon snelle en substantiële ontwikkeling op alle fronten. In drie generaties tijd werd dit uitgestrekte land de twintigste eeuw binnengestuwd. Bij zijn onafhankelijkheid in 1960 was Belgisch Congo het rijkste land van Afrika, met een ontwikkelingsniveau dat dat van Canada benaderde en hoger lag dan dat van Zuid-Korea in die tijd.
Bovenal slaagden de Belgische kolonisatoren erin om in het land dat ze bestuurden, het zogenaamde GNW (Bruto Nationaal Welzijn) te vestigen dat uit de volgende elementen bestaat:
– Vrede, orde en veiligheid overal
– Geen grote hongersnoden
– Een gratis medische dienst van hoge kwaliteit overal beschikbaar, zelfs in de meest afgelegen gebieden
– Gratis onderwijs van hoge kwaliteit
Uw project om een film over dit thema te maken is een goede gelegenheid om bepaalde historische feiten in hun context en objectieve realiteit te plaatsen. Wij blijven ter beschikking van uw team om hen te helpen hun onderzoek te documenteren met betrouwbare en niet-gemanipuleerde informatie van topkwaliteit.
Voor de Raad van Bestuur,
Renier NIJSKENS, Baudouin PEETERS,
Voorzitter en afgevaardigd bestuurder
P.S. Hieronder vindt u een lijst met documenten en boeken die we u ten zeerste aanbevelen:
1. The Fall of the Congo Arabs, Sidney LANGFORD HINDE, Ostara Publications, 1897
2. De waarheid over Congo, Frederick STARR, Forgotten Books, 1907
3. The Last Journals of David Livingstone, in Central Africa, from 1865 to his death, David LIVINGSTONE, Horace Wallers, 2 vol., 1866-1868
4. Across Africa, Verney Lovett CAMERON, Daldy, Isbister & Co, 2 vol., 1877
5. The Congo State or the Growth of civilization in Central, Charles Demetrius BOULGER, Thacker, 1898
6. The Congo state is not a slave state: A reply to Mr. E.D. Morel’s pamphlet entitled “The Congo slave state”, University of Michigan Library, Jan. 1903
7. The King Incorporated: Leopold the Second and the Congo, Neal ASCHERSON, Granta Books, 1963
8. Leopold II of the Belgians: King of colonialism, Barbara EMERSON, St. Martin’s Press, 1979
9. New Africa. An Essay over Government Civilization in New Countries and on the Foundation, Organization and Administration of the Congo Free State,Edouard DESCAMPS, Sampson Low, Marston & C°, 1904
10. Six years of adventure in Congo-land, Edward-James GLAVE, S. Low, Marston, Ltd, 1893
11. Cruelty in the Congo Free State, Century Magazine, Sept. 1897
12. Colonialism in Africa (1870-1960), Jean STENGERS, Peter Duignan and L.H. Gann, 1969
13. E.D. Morel’s, History of the Congo, Reform Movement, Roger LOUIS Roger & Jean STENGERS, Clarendon press, Oxford, 1968
14. The Congo Free State, Guido DE WEERD, Dynamedia, 2017
15. Glance at the past, UROME/KBUOL, 2017
16. L’Etat Indépendant du Congo (1885-1908), André-Bernard ERGO, L’Harmattan, 2013
17. L’Etat Indépendant du Congo, Guido DE WEERD, Dynamedia, 2015
18. Le Congo au temps des Belges, André DE MAERE D’AERTRYCKE, André VLEURINCK, André SCHOROCHOFF, & Pierre VERCAUTEREN, Dynamedia, 2019
19. Congo mythes et réalités, Jean STENGERS, Racine, 2017, pp 307 et 308, (l’historien livre une critique en français de l’ouvrage de HOCHSCHILD. Ce document que vous trouverez en annexe pourrait être traduit en anglais).
20. Léopold II Le plus grand Chef d’Etat du Congo, J-P NZAZA KABU ZEX-KONGO, L’Harmattan, 2019
21. Léopold II Potentat Congolais, Pierre-Luc PLASMAN, Racine, 2019
22. Congo. Mémoires à vif, Luc BEYER DE RYKE, Editions Mols, 2019
23. Congo, l’autre histoire, Charles LEONARD, Editions Masoin / Dynamedia, 2014
24. Congo Belge. La colonie assassinée, André-Bernard ERGO, L’Harmattan, 2009